Itsasontzietako izurria: eskorbutoa (3/3)

Espedizioak ustez iraungo zuen bi urteetako dietak edo marinel-errazioak osagai hauek zituen: 600 bat gramo bizkotxo eta irin, 40 ml olio, litro bat ardo eta litro eta erdi ur. Horri beste elikagai batzuen kantitate txikiak gehitzen zizkioten: baratxuri eta tipulak, eltzekariak (garbantzuak, lentejak eta babak), haragi eta arrain lehorra, gazta eta eztia. Dieta egokia zen kaloria-kopuruari begiratuta; 3000-4000 kaloria, gutxi gorabehera. Baina ez zen orekatua bitaminei eta mineralei dagokienez, ez baitzuen elikagai freskorik barne hartzen, batez ere fruituak eta barazkiak. Azido askorbikoa falta zitzaion, bereziki: bigarren mailako elikagai batzuetan baino ez zegoen (tipulak, baratxuriak eta menbrilloak), eta ez marinelek haren gabezia ez sumatzeko behar adina, bidaian zehar elikagaik freskoak biltzen ibili gabe.

Juan Sánchez Cotán. 1603. Pradoko museoa. Madril.

Eskorbutoari buruzko artikulo sail honen lehenengo atalean Antonio Pigafetta kronista vicenzarrak Ozeano Bareko zeharkaldian marinelek pairatutako gaixotasunari buruz idatzi zituen hitzak irakurri ditugu, baina ez dira bakarrak; ez da hain ezaguna Jerezko Ginés de Mafra marinelak gertaera hari buruz jasotakoa:

Hemendik zuzenean mendebalderantz nabigatu zuten, eta hiru hilabete eman zituzten nabigatzen. Denbora horretan, hornidurak murriztuz joan ziren, jada agortu zirelako edo hondatu egin zirelako. Jende guztia zegoen gaixo; batez ere, janari txar eta nazkagarria zela eta, hortzoiak hanpatzen zitzaizkien. Horren ondorioz, ezin zutenez jan, hil egiten ziren. Jendeak, hura ikusita, txizarekin eta itsasoko urarekin garbitzen zituen hortzoiak, eta gaitz haren kontrako erremedio berezia izan zen hura.

Pigafetta eta de Mafraren kontakizunak irakurrita, eta ikusita hiru hilabetez baino gehiagoz elikagai freskorik jaten ez bazuten marinelak gaixotu egiten zirela eta elikagai freskoak janda berehala sendatzen zirela, atzera begirako diagnosia egin daiteke: zalantzarik gabe, Ozeano Bareko zeharkaldian marinelek eskorbutoa izan zuten. Gertakari hartan 19 pertsona hil ziren; besteak beste, Bilboko Otxoa Erandio itsasmutila eta Martin Barrena merio (aguazil) ordiziarra. Patagoniar bat eta Brasilgo indiar bat ere hil ziren. Esanguratsua da hildako gehienak Victoria itsasontzian zihoazela, baina susmatu baino ezin dugu egin zergatik jo zuen han gogorren gaixotasunak.

Hala ere, ez zen gertakari bakarra izan: eskorbutoa beste bi bider agertu zen Espezien uhartediaren bila abiatu zen armadaren bidaian. Bigarren agerraldi bat izan zuen Victoria itsasontziaren itzulera-bidaian. Oraingo honetan ez dugu inolako erreferentzia klinikorik. Pigafettak nahiz Elkanok esan zuten gaixoak gosez hil zirela, baina azkenak adierazi zuen ez zitzaiela ez arrozik ez urik falta izan:

Uharte haietako azkenetik abiatu ostean, bost hilabeteren buruan, garia eta arroza besterik jan gabe eta ura bakarrik edanda… hogeita bi gizon hil zitzaizkigun gosez; hori dela eta, eta hornidurak falta zitzaizkigunez, Cabo Verde uhartera iritsi ginen.

XVI. mendeko grabatua. Cidade Velha badia, Cabo Verde

Esperantza Oneko lurmuturra igaro ondoren hil ziren, Ozeano Atlantikoan, Timorretik abiatu eta hiru hilabetera, azido askorbikoaren erreserbak agortu zitzaizkienean. Cabo Verdera iritsitakoan gaixoak azkar sendatu ziren, eta horrek ere erakusten digu eskorbutoa zutela, beste gabezia batzuk baztertu gabe; izan ere, arroz zuritua bakarrik jateak beriberia ere eragin dezake, tiaminaren edo B1 bitaminaren gabezia dela eta (bitamina honen erreserbek C bitaminarenak baino gehiago irauten dute). Alabaina, badakigu eskorbutoa nabigatzaile jada ahituen gabezia nutrizionalaren aurretik datorrela, eta hura iragarri eta areagotu egiten duela.

Bigarren agerraldi horretan armadako 15 gizon hil ziren; besteak beste, Lorenzo Iruna marinel gipuzkoarra, eta Somorrostroko Juan Sahelizes eta Bermeoko Martin Isaurraga itsasmutilak. 

Victoria ontzia, kobrezko xafla alemaniarrean. Toribio Medina, El descubrimiento del océano Pacífico, 1920.

Hirugarren agerraldia Trinidad itsasontziaren Ozeano Barean zeharreko itzulera-bidaian gertatu zen. Itsasontzia ez zen helmugara iritsi, eta 31 pertsona hil ziren bidean; besteak beste, Bermeoko Juan Agirre marinela eta Debako Domingo Yarza arotza.