Elkano, katastrofe historiografiko baten bilakaeraren eta motibazioen kontakizun laburra (5/5): gaur egungo mundua.

Enrique Santamaría, Historialaria eta nobelagilea

14 URR, 2020

Elkanoren irudiaren gainean denboran zehar metatu diren faltsukeria kopuru harrigarriari heltzen dion artikulo sail honen azkenekoan, gaur egungo gizartean ematen diren hainbat faktore aipatuko ditu; hala nola, europarrak Historiaz jabetzea errefusatzea, gatazka nazionalistak Espainian, espainiar nazionalismoaren krisialdia eta “nazionalismo internazionalisten” agerpena, edota kkulturazio orokorra zein mundu akademikoaren egoera Espainian.

Gaur egun, Getariako itsasgizonaren egoera askoz larriagoa da, azken hamarkadetako terrorismo- eta indarkeria-giro gogorraren ondorioz, horrek euskaldun-kutsua duen edozerekiko sekulako fobia piztu baitu Espainiako gizarteko zenbait sektoretan, Elkanoren urteurrenaren karietara argitaraturiko obra eta nobelak irakurriz erraz asko igar daitekeenez. Are alderdikoiagoa da orain gutxi Movistar telebista-katean —bai, Teléfonica jabe duen enpresa espainiarrean, eta ez Netflix estatubatuarrean— estreinatu den Conquistadores Adventum telesaila, Elkano agure atzeratu, koldar eta ezikasi bat balitz bezala aurkezten duena. Ideia hori oso sarri aipatzen da Espainiako prentsan eta hedabideetan agerturiko artikulu askotan. Gainera, Espainian elkarrengandik hain gertu egon diren abertzaletasunaren, Elizaren eta eskuin atzerakoienaren oinordeko den ezkerrak ere uko egiten dio edozein figura historiko sakon aztertzeari, eta are gehiago Historiaren Errege Akademia buru duen historiografia ofizialak, ebidentzia guztien kontra, figura historiko hori loria nazional bihurtua baldin badu.

“Conquistadores Adventum”, telesaila.

Esate baterako, Historiaren Errege Akademiak, frankismotik herentzian jasotako biografia lotsagarria aldatu ondoren, Elkanoren benetako jaiotza-data onartu du orain dela hilabete gutxi, baina, hala eta guztiz ere, idatzi berri duen biografia hori ere ez dago datu ezagunetan oinarriturik, baizik eta bestelako interesak zerbitzatzea beste helbururik ez duten trikimainetan, egoera irrigarri bihurtzeko moduan. Elkanori loria inperialak egotzi nahi tematsu horretan, sektore kontserbadoreenekin bat eginik, eta Elkanok garai hartan zuen adinagatik ontzi bateko kapitain izaterik ez zeukala ederki asko jakin arren, biografian esaten da Kapitain Handiaren zerbitzura ibili zela, baina ez Oraneko setioaren aurretik, ondoren baizik: «…kanpaina militar ugaritan ibili zen, hala nola Cisneros kardinalak Oran, Bejaia eta Tripoli konkistatzeko martxan jarritakoetan (1509). Gero, Italiako gerretan ere ibili zen, Kapitain Handiari laguntzea helburu zuen armadan». Eta asmatzen hasita, uste izatekoa da laster Lepanto ere aipatuko dutela. Oraneko konkista Cisnerosek antolatu eta finantzatu zuen, bai, baina kardinala ez zen ez Bejaian ez Tripolin egon. Hiru garaipenak Nafarroako Erresumako seme bati zor zaizkio: Pedro Bereterra edo Nafarrari, hain zuzen. Geroago, Bereterra Frantziako Erresumaren lerroetara pasatu zen, eta hortik dator, hain zuzen, hura historia nazionaletik ezabatu izana. Kapitain Handiari dagokionez, kontuan harturik 1507an kendu zutela agintetik, zaila da Elkano 1509az geroztik Italian ibili izana haren zerbitzura. Historialari frankistek bazekiten horren guztiaren berri, eta horregatik hitz egiten zuten Oraneko konkistaz bakarrik, eta horregatik aldatu zuten Elkanoren jaiotza-data, hura Kapitain Handiaren zerbitzura ibili zela esan ahal izateko. Baina haien ondorengoak horretaz konturatu ere ez dira egin, Elkanoz ez ezik beste gauza askori buruz ere ezer gutxi dakiten seinale. Eta ezkerraren afan desmitifikatzaileari atsegin eman nahi horretan, kriminal ezjakin baten gisan aurkezten dute Elkano, mundu-bira kasualitatez bezala egin zuena, loria hori, berez, Eliza Katolikoak eta Espainiako aristokrazia intelektualak sortu eta gerora nazionalismo portugaldarrak bereganatutako Magallaes txit argiari balegokio bezala.

Nazioartean, europarrak ez direnen historia nabarmentzeko interes logikoagatik beharbada, mito berriak sortu zira, hala nola Enrique de Malacaren ingurukoa. Malaca esklabo bat zen, eta munduari bira bi tartetan egin izana egozten diote batzuek. Esaten denaz bestela, ordea, hari buruz zer edo zer dioten kroniketan argi geratzen da ez zela ez Cebu uhartekoa eta ez Filipinetakoa, eta ez zuela bi leku horietako hizkuntzarik hitz egiten, malaysiera baizik, hau da, itsasalde hartan gu iritsi baino askoz lehenago hitz egiten zen lingua franca bat, Mendebaldeko biztanleok nekez uler dezakeguna. Malaca ez zen Cebuko biztanleekin mintzatzeko gauza, eta interprete bat behar izaten zuten elkarrekin komunikatzeko, salerosle musulman bat, malaysieratik cebuerara itzultzen zuena. Kontuan harturik Malacakoa zela eta Cebun geratu zela, ondorioa ondo garbia da: 2.500 kilometro falta izan zitzaizkion mundu-bira bi tartetan egiteko, hau da, Londresetik Moskura dagoen distantzia; Magallaesi bezalaxe, nazioarteko eta Espainiako ustezko historialari eta hedabideek etengabe esaten dutena gorabehera.

Tarteki gisa, esan dezagun, beste artikulu batean ere esplikatu nuen bezala, Elkanok baino lehen norbaitek munduari bira egin ahal izan bazion, Magallaesen bigarren esklabo itzultzailea izan zela, hau da, Jorge Mairua deitzen zutena, Malacatik oso gerturaino, Borneoraino, iritsi baitzen. Bitxia bada ere, kasik ez dago hari buruzko xehetasunik kroniketan, baina dauzkagun aipamen-apurren arabera, emakume bat omen zen, Lapurren uhartean sortua, eta mundu-bira askoz lehenago egin zuena. Atentzioa ematen du historia berriaren aitzindarietako inor ez dela horretaz konturatu ere egin, baina horixe gertatzen zaio iturriak kontsultatu gabe topikoak errepikatzera mugatzen denari.

Malakako biztanleak. Akuarela. Códex Casanatense portugaldarra.

Euskal Herriari dagokionez, sektore independentistek Cánovasek eta frankismoak zabaldutako falazia irentsi dute, eta muzin egin diote Elkanori, inperioaren zerbitzari, Oraneko asasino eta indigenen konkistatzaile genozida izatea egotzita, nahiz eta inon ez den esan ere egiten noizbait ez indigenarik ez beste inor hil zuenik. Esklaboak eduki zituenik ere ez dago inola ere jakiterik, nahiz sasoi hartan horixe zen ohikoena, esklaboak edukitzea. Elkanok, ordea, soldata bat ordaintzen zien denbora baterako enplegatzen zituen guztiei (batzuk behartuta aritzen ziren, hala ere). Aurrean topatzen zituen herriekin negoziatzen zuen, harik eta bi aldeak ados jartzen ziren arte, inor konkistatzen edo kristautzen ahalegindu gabe. Hori eskertu nahirik, unerik gaitzenetan ere (Trinidad ontzia matxuratu zenean, adibidez), molukarrek leial jokatu zuten Elkanorekin, eta Elkanok ere bai haiekin, eta presoak libre ere utzi zituen. Magallaesi justu kontrakoa gertatu zitzaion Filipinetan.

Izan ere, horixe da bereziki deigarria Elkanori erreparatzen badiogu; bere espedizioaren parte zen batek munduari bi tartetan bira egin zein ez, Elkanok historian lekutxo bat merezi badu —eta beste askok baino leku handiagoa merezi du, inondik ere—, hori horrela da sasoi hartako europar bat izanik ez zuelako sekula inor hil edo hilarazi, ez zuelako sekula lurralderik konkistatu edo konkistatu nahi izan, ez zuelako inork kristautu edo kristautu nahi izan, ez zuelako inor esklabotzat hartu edo esklabotzat hartu nahi izan (berak parte hartu zuen bi armadetako gainerako ofizialek, aldiz, bai). Are gehiago: kronika guztietan argi geratzen denez, Elkanok bere tripulazioarekin kontsultatzen omen zituen hartu behar zituen erabaki zail guztiak, bere nahia betearazteari uko eginez, eta bozketa guztiak onartzen omen zituen.
Hori bai dela guztiz fenomeno bakarra; horregatik, justizia historikoagatik, haren figura erreibindikatu beharra dago orain inoiz baino gehiago.